Het belang van spel voor je zenuwstelsel

Stephen Porges, de wetenschapper achter de Polyvagaal Theorie benoemt spelen als de meest efficiënte manier om je veerkracht tegen stress te vergroten. Hij spreekt over spel in termen van ‘neurale fitness’ voor je zenuwstelsel. Maar is spelen niet iets voor kinderen? Hoe kan spel jou als volwassene helpen bij stress en burn-out? En misschien nog belangrijker: hoe speel je (meer) als volwassene? Op al deze vragen geef ik je graag een antwoord maar laten we eerst eens verkennen wat spelen precies is en waarom we als mens met een speelimpuls ter wereld komen.

WAT IS SPEL?

Het antwoord op deze vraag zal afhangen van de persoon aan wie je het vraagt. Voor Porges is er bij spel altijd sprake van wederkerigheid, beweging, remming van beweging en gezicht tot gezicht interactie. Als deze laatste connectie ontbreekt, is er voor hem wel feedback nodig via stemgeluid, intonatie, enz….
Hij ziet spel als een samenwerking van het sociale zenuwstelsel en het sympathische zenuwstelsel. Solitair spelen ziet hij als een vorm van zelfregulatie die geen capaciteit tot co-regulatie ontwikkelt.

Pat Ogden trekt het begrip spelen veel ruimer en bednadrukt dat werkelijk spelen geen angst of druk kent. Vanaf het moment dat er een wedstrijdelement aanwezig is, spreken we niet meer over werkelijke speelsheid. (1) Speelsheid dient geen doel, schrijft filosoof Frank Chouraqui. (2)

KENMERKEN VAN SPEL

Los van een definitie of voorwaarden kunnen we zeker wel enkele kenmerken van spel definiëren die we steevast zien terugkomen: ongestructureerdheid, spontaniteit, flexibiliteit, onvoorspelbaarheid en onverwachte ervaringen.
Laat dat nou net de elementen zijn die een belangrijke rol spelen bij het opbouwen van veerkracht. Is dit dan de rede waarom we al spelend de wereld in komen?

WAAROM SPELEN WE?

Over deze vraag hebben reeds vele wetenschappers en filosofen eeuwenlang het hoofd gebroken. Een wezenlijk element van spelen is dat we ‘iets doen zonder goede reden’ stelt filosoof Frank Chouraqui. Hij benadrukt het verschil tussen redenen om deel te nemen zoals genieten, ons vermaken, winnen, samen zijn enerzijds en het doel van spelen anderzijds.  Volgens Chouraqui is het doel van spelen namelijk het spel zelf. Dat impliceert ook dat je geen reden nodig hebt om te spelen! Het kan altijd en overal. Zomaar!  
Laat ik je maar al verklappen dat we het ook heel vaak doen, bewust en onbewust, altijd en overal. Zomaar.

SPEL ALS LEERSCHOOL

Ook al is er op het eerste zicht dus geen expliciete reden om te spelen volgens Chouraqui, voordelen voor je gezondheid zijn er bij de vleet! Spelen maakt deel uit van onze menselijke natuur. Kinderen worden geboren met een impuls tot exploreren, genieten en spelen. Evolutionair en biologisch gezien moet er dus wel degelijk een nut zijn. Langzaamaan ontdekken we steeds meer dat spelen geen doel op zich is maar een leerschool. Spelen staat ten dienste van onze ontwikkeling, gezondheid en kwaliteit van leven.  

SPEL ALS ESSENTIËLE BOUWSTEEN VOOR HET LEVEN

Kort door de bocht kunnen we namelijk stellen dat spelen leidt tot een betere stressregualtie. Een betere stressregualtie leidt dan weer tot tal van gezondheidsvoordelen, zowel op psychisch als fysiek vlak. (ref. Dacher Keltner).

De uitspraak “Spelen is net zo essentieel als slaap” van Stuart Brown, speeldeskundige, slaat de spijker op de kop! Hij voegt er nog aan toe dat mensen met een speeltekort er slecht aan toe zijn. “Ze verliezen hun optimisme, worden somber en raken vastgeroest.” schrijft hij volgens Psychologies Magazine. (3)
Volgende effecten van spelen zullen dit alleen maar verder onderstrepen.

FLEXIBILITEIT EN VEERKRACHT
Door te spelen vergroot onze veerkracht om flexibel om te gaan met de onvermijdelijke ups-and-downs van het leven. Als spelend leren we namelijk van jongs af aan hoe we ons flexibel door een steeds veranderend leven kunnen bewegen.

Tijdens opwindende en dynamische spelletjes is het sympathisch zenuwstelsel (mobilisatie) heel actief. Wanneer je plezier beleeft aan deze actieve spelletjes, koppelt je zenuwstelsel/brein deze verhoogde staat van opwinding aan situaties van vrolijkheid, uitbundigheid en enige onvoorspelbaarheid. Je leert dat onvoorspelbaarheid niet gevaarlijk is. Je leert dat een verhoogd mobilisatiegehalte niet altijd gelijk staat aan gevaar.

Pat Ogden schrijft in haar boek Sensori-Motor-Psycho-Therapie dat het belangrijk is deze opwindende staat van spelen af te wisselen met kalmerende en rustgevende interacties of activiteiten. Zo leren we als kind ook genieten van ontspanning of parasympatische activering via de dorsale vagus zonder angst. Gevoelens en ervaringen die hier mee gepaard gaan (en of beschikbaar worden in deze staat) zijn bijvoorbeeld tederheid, diepe ontspanning, intimiteit, tevredenheid, …

Wanneer we deze afwisseling genoeg benutten, krijgen we een flexibel zenuwstelsel. Het zenuwstelsel leert navigeren tussen staten van hoge en lage opwinding gekoppeld aan fijne emoties. Zo leert het zenuwstelsel zich snel aanpassen aan de veelvuldigheid van allerlei uiteenlopende gebeurtenissen, situaties, stimuli en interacties die zich dagdagelijks voordoen.

Ook als volwassene zie je deze gezonde afwisseling maar al te vaak terugkomen: samen lachen, feesten, sporten of spelen om daarna samen te genieten van rustig samenzijn onder de vorm van een etentje of samen iets drinken.

SOCIALE INTELLIGENTIE EN VEILIGHEID
Hoewel we perfect speels kunnen zijn op onszelf, doet speelsheid en spelen zich ook vaak voor in sociale context. Als mens zijn we bedraad voor verbinding. Het aflezen van sociale signalen om te bepalen of iemand veilig is of niet om mee om te gaan, leren we grotendeels via spel.

Een heel mooi voorbeeld hiervan las ik in het Psychologie Magazine ‘Terug naar je natuur’ . (3) Hierin wordt een Schots speel-onderzoek met kittens beschreven. Kittens zijn zoogdieren en delen dezelfde structuur en functies van het zenuwstelsel als ons. In dit bijzondere onderzoek werd er gebruik gemaakt van kittens om het effect van ‘niet spelen’ te onderzoeken. De kittens die niet hadden mogen spelen bleken prima te kunnen jagen maar faalden in het onderscheiden van vriend en vijand. Ze vergisten zich veelvuldig in het aflezen van sociale signalen van andere katten en reageeerden té agressief of té teruggetrokken al naargelang de situatie. Hun sociale intelligente en aanpassingsvermogen aan de omgeving bleek sterk onderontwikkeld. Met gevolg dat ze hun omgeving niet konden inschatten waardoor ze ook de nodige signalen van ‘veiligheid’ misten om hun stressresponsen af te remmen.

Via spel leren we dus onze omgeving lezen. Wanneer we genoeg signalen van veiligheid kunnen oppikken in de sociale signalen van de andere, kan ons zenuwstelsel ontspannen.  Hoe beter we dit dus kunnen, hoe meer ontspanning en kwaliteit van leven.

SOCIALE INBEDDING
Bovendien versterkt of voedt speelsheid gehechtheid en onze sociale relaties. We delen vreugde, we leren afstemmen op elkaar, ervaren wederkerigheid. Hoe sterker we de inbedding in ons sociale netwerk ervaren, hoe meer veiligheid dit ook geeft op de achtergrond. Hoe meer veiligheid, hoe minder nood aan verdedigende mechanismen en stressresponsen. Veilig gehecht of ingebed spelen, versterkt de rem op je stressresponsen.  

BETERE BESLISSINGEN NEMEN
Jaak Panksepp, neurowetenschapper toonde aan dat spelen zenuwgroei bevordert in de amygdala en de dorsolaterale cortex. Dit zijn de gebieden waar emoties verwerkt worden en die bijdragen aan het nemen van beslissingen.  Ook het onderzoek van Sergio Pellis toont aan dat jonge ratten die niet genoeg speelkansen hadden een minder ontwikkelde prefrontale cortex hebben, het gebied dat van belang is bij het nemen van beslissingen. Wanneer deze gebieden wel goed ontwikkeld zijn en we makkelijk beslissingen kunnen nemen, navigeren we met meer gemak door een steeds veranderende (sociale) wereld.

HEEFT HET NOG ZIN OM ALS VOLWASSENE TE SPELEN?

Zeker! Meer dan ooit! Je zenuwstelsel en je brein zijn namelijk neuroplastisch. Dat wil zeggen dat ze aanpasbaar zijn. Ze leren op basis van gebruik. En vermits jij nog steeds leeft, heb je beide nog in gebruik! Je zenuwstelsel en brein leren dus (nog) constant.

Hoe meer jij speelt, hoe meer alle bovengenoemde benefits weer tot je beschikking komen. Laat ik er wel al meteen bij vertellen dat spelen als volwassene ook andere dimensies kan hebben dan wanneer we kind zijn. Wij evolueren doorheen de jaren en ons spel ook!

VOORWAARDEN OM TOT SPELEN TE KOMEN:

Onze relatie met spelen is persoonlijk. Ze hangt af van zowel onze persoonlijke speelgeschiedenis, of we al dan niet trauma ervaren hebben, onze huidige stresslevels, mogelijke disregulatie, enz…

Om te spelen is het nodig veiligheid te ervaren. Veiligheid om je heen maar ook in jezelf.
Je mogelijkheid tot spelen, spontaan zijn, speels omgaan met anderen, plezier maken, enz… wordt sterk belemmerd wanneer je fysieke spanning ervaart, waakzaam bent, angst ervaart, (zelf)kritiek waarneemt of oordelen. Als je meer spel, spelen en speelsheid wil uitnodigen in je leven, begin dan in situaties of met mensen waarbij je je veilig en op je gemak voelt.

Spelen kan ook trauma aanraken of triggeren. Zeker wanneer je eerdere ervaringen hebt opgedaan met vernedering, afkeur, afwijzing of gevaar bij blije spontane en opgewekte gevoelens. Het voelen van deze vrolijkheid kan opnieuw deze negatieve emoties triggeren. Wees hier alert voor en doe nooit iets dat gevaarlijk of overweldigend is voor jou.
Wil je toch de helende kracht van speelsheid benutten of terug uitnodigen in je leven, doe dan beroep op een therapeut of therapeutische setting om je hierbij te helpen. Soms is het nodig om met hele kleine stapjes terug te oriënteren op speelsheid zonder verdediging te triggeren.

HOE KAN IK MEER GAAN SPELEN?

Wellicht wil je dat nu wel heel graag weten! Hoe pas je een vorm van spelen toe die voor jou niet bedreigend is en waar je écht happy van wordt?
Wel, de lijst is oneindig lang. Maar laat ik hier alvast een paar voorbeelden geven die je verder zou kunnen gaan exploreren:

Speelse interactie
Met speelse interactie bedoel ik elementen die je interactie met anderen lichter, speelser en spontaner maken. Ik denk aan grappige opmerkingen, gebruik van (gespeelde) verontwaardiging, gekke replieken,…
Ook flirten is een speelse interactie.

Humor, komedie
Je kan zelf humor gaan gebruiken maar je kan evengoed meer humor in je leven brengen door naar komedies te gaan kijken, moppen te vertellen, grappige kortverhalen op te zoeken en te lezen of voorlezen aan elkaar, enz…

Praktische dingen met een twist
Er zijn heel wat praktische dingen in je dag die je op een speelse manier kan doen. Bijvoorbeeld schattenjacht bij het opruimen, zingen/dansen bij het poetsen, je tanden poetsen met je andere hand, je kleren iets tegen je laten vertellen bij het strijken, een ketting van gezinsleden door het huis om de boodschappen van persoon naar persoon te gooien in plaats van ze naar binnen te brengen in een mand of doos, basket met het wasgoed in je wasmachine, elke keer je accesoires ergens anders zetten als je stof af doet, enz…

Creatieve activiteiten/expressie
Leef je creatief uit zonder een specifiek doel voor ogen. Neem een pot verf en een blad of doek en ga…!
Zet muziek op en laat je voeten gaan, geen pasjes, dans wat je voelt of hoe je wil bewegen, …
Een mooi voorbeeld van creatieve speelsheid las ik bij vindselaar en bosclown Betty Bosgoed. Zij gaat ‘vindselen’. Alleen of met een groep mensen. Tijdens het vindselen neem je alles mee wat je mooi vindt of opvalt van wat de natuur heeft laten vallen of achterlaat; dode takken, schelpen, veren, steentjes, … Thuis ga je er creatief mee aan de slag.

Melige of grappige liedjes zingen
En liefst nog met zijn twee of meer. Haal die platenspeler maar boven en meekwelen. Een beetje moderner? Youtube staat vol hilarische en/of melige muziek. Mijn favoriet om samen te zingen? “Ik heb een heel zwaar leven” van Brigitte Kaandorp.

Grappige foto’s opdissen of gaan maken met vrienden/familie
Houd een grappig fotofestival of museum met vrienden of familie. Bekijk je meest hilarische foto’s samen, lach er mee, maak een top tien, maakt niet uit…..
Of maak nieuwe herinneringen en trek er samen op uit met de camera om nieuwe grappige foto’s te maken!

En een binnenkopper: speel mee met (je)kinderen!

Verwante blogartikels:
– Ontfocussen: een eenvoudige zenuwstelselhack

Bronnen voor deze blogpost:
– (1) SensoriMotorPsychoTherapie, Ogden Pat, 2017
– (2) Het spel heeft geen fundament maar is wel echt, interview met Frank Chouraqui, Filosofie Magazine, dec 2022
– (3) Altijd blijven spelen, Psychologie Magazine ’terug naar je natuur’ 2019, p.48-53

Foto’s: (Credit where credit is due)
– Godisable Jacob (Pexels)
– Dimitri Ganin (Pexels)
– Özge Taskiran (Pexels)
– Cottonbro Studio (Pexels)
– Raquel Silvia (Pexels)
– Ketut Subiyanto (Pexels)